Noko dramatisk hende i 1975. No kan me
sjå det på statistikkane. Det var meir dramatisk enn tilbakeslaget
etter fyrste verdskrigen, og utflatinga under andre verdskrigen er
knapt synleg i forhold til den veldige og langvarige nedgangen i
industrisysselsetjinga etter 1975.
Under førjulspraten i 1986 kunne me jo
ikkje sjå noko slikt bilete. Men me høyrde teoretikarar som
professor Terje Hansen på NHH. Han hadde rekna seg fram til at
prosessindustrien var reine tapsbomber for samfunnet og at berre
tekstilindustrien hadde livet sin rett. Me høyrde stortingsmann Carl
Fr. Lowzow (H) som reiste krav om slutt på å
«subsidiere
smelteverksindustrien gjennom høyere priser på kraft til alminnelig
forbruk» (Aftenposten 18.2.1986). Og me høyrde tallause
finansfolk love store gevinstar til alle som lånte seg nokre pengar
og investerte på børsen.
6. august 1986 skreiv Rune Slagstad i
Aftenposten at «Samtidskonstruktørene – koalisjonen av
postmoderne arkitekter, postindustrielle finansfyrster og
postkulturelle ideologer – har utvilsomt tatt mål av seg til å
bli det nye samfunnets avantgarde …»
Me var i ei ny tid. Det var ikkje lett
å sjå når ho hadde teke til eller kva det var som utløyste henne.
Men noko hadde hendt.
No har det gått
endå nesten 30 år, og no er det lettare å sjå. I alle fall er det
lettare å sjå kva som hende med industrien. Når eg lener meg
tilbake frå den daglege nyhendestraumen og ser på utviklinga i eit
hundreårsperspektiv, er det ikkje vanskeleg å sjå at noko hende i
1975: Brått snudde industrisysselsetjinga. Det var ikkje berre ein
trend som snudde – tala stupte, både i absolutte tal og dei
industrisysselsette som prosent av befolkninga.
Kva var det?
Var det «olja som kom»? Det fyrste
oljefunnet vart gjort på Ekofisk 25. oktober 1969, og det fyrste
fatet av produsert olje vart henta opp i juni 1971. Men inntektene
tok ikkje til å stige før mot slutten av tiåret, og talet på dei
som gjekk frå industri til oljeboring og -produksjon var ikkje
stort. Dessutan var det jo industri, det òg.
Var det byrjinga på
slutten for industrien? Det finst mange som har hevda det med tyngde.
To år før (1973) publiserte den amerikanske sosiologen Daniel Bell
si bok om The Coming of the Post-Industrial Society, der han
analyserte «overgangen frå ein industrialisert kvardag og til ein
kvardag der industri ikkje lenger spelar hovudrolla» (Wikipedia).
Sidan har han fått fylgje av mange.
Denne oppfatninga
har levd lenge òg. Økonomiredaktør Ola Storeng i Aftenposten
skreiv for ikkje så lenge sidan at «Norge opplever et
postindustrielt traume». Men det er ingen grunn til å frykte
framtida, for nedgangen i industrisysselsetjinga «er et tegn på
økonomisk fremgang og vekst. Når
velstanden øker, er industrien dømt til å tape i kampen om
arbeidskraften. Da vinner
helsesektoren, undervisning, restaurant, varehandel og alle de
servicenæringene som produserer det vi ønsker oss mer av – og som
vi ikke kan importere fra utlandet. Derfor har sysselsettingen i
industrien gått ned fra 390 000 personer i 1974, til 266 000 i fjor.
Bare i noen korte gjeninnhentingsperioder etter økonomiske
tilbakeslag har antall jobber i industrien vokst. Seks av syv
arbeidsplasser finnes nå utenfor industrien. Det er bare en svakere
vekst i inntekter og forbruk som kan endre på dette» (Aftenposten
25.08.2005).
Stort
klårare kan det ikkje argumenterast for at det var Arnfinn som hadde
rett, den desemberdagen i 1986, då han sa at «det
er pengane me lever av». Bortsett
frå at ikkje eingong han meinte at årsaka til dei store endringane
var at industrien «taper i kampen om arbeidskrafta».
Teknologispranget:
Problemet med
overblikk – som frå ein redaktørstol – er at det krev så grove
forenklingar at sanning og sprøyt kan sjå ganske like ut. Det er
som å vurdere bylgjer på havet frå fly.
Eg veit godt kva
som hende der
eg var i 1975. Det var det året då
Nikkelverket hadde flest tilsette i heile si meir enn hundreårige
historie. Me var over 1500 – tett på 1600 mann den sumaren. Rett
over ferien var fagforeiningsstyret kalla inn til informasjonsmøte.
Teknisk direktør Eivind Wigstøl orienterte om arbeidsmiljøet,
forureiningsproblemet, krav frå den politiske venstresida i Canada
om at råstoff frå gruvene der måtte raffinerast innanlands – og
nye raffineringsverk som var under bygging i land med låge
kostnader.
Svaret
på alt dette var ny teknologi, sa han.
Problemstillinga
var ikkje ny. Det nye var at leiinga no hadde kome fram til ein plan.
Ein heilt ny kjemisk prosess, bygd på heilt ny kunnskap om kjemi,
teknikk og det som dengong var eit nyord: Kybernetikk –
prosesstyring med datamaskinar. Planen var å ta det beste frå den
gamle prosessen og det beste frå store og små forsøk som var
gjort. Det var ambisiøst – det ville ta mange år. Men det ville
vere redninga for verket.
Me spurde og grov.
Det høyrdest bra ut, tykte eg. Eg vart ikkje uroa av at Wigstøl
samanlikna den nye prosessen med Mattelutingsanlegget, der
personalinspektør Larsen hadde sendt meg fem år tidlegare.
Klorluteprosessen skulle likne, men den ville bli lettare å halde
under kontroll og enklare å vedlikehalde. Det ville bli lukka
prosessar, arbeidsmiljøet ville bli mykje betre. Smeltehytta ville
falle bort, cementasjonen – det ville bli nye rosteomnar – kan
hende eit nytt gassrenseanlegg til og med. Det høyrdest veldig bra
ut – heilt til ein eller annan spurde:
«Blir me like
mange folk?»
«Nei,»
sa Wigstøl. «Halvparten, kan hende.»
Og
der sat me. Skulle me godta at halvparten av oss måtte gå? Rett nok
skulle nedtrappinga gå over lang tid, men gjorde det saka betre? Var
ikkje forsvar av arbeidsplassane den viktigaste av alle oppgåver for
ei fagforeining?
«Færre og meir
avanserte arbeidsplassar – eller ingen. Det er spørsmålet.»
sa Wigstøl.
Det kokte i
fagforeininga. Me hadde aldri stått oppe i eit slikt spørsmål.
Bortsett frå krigsåra hadde det kvart einaste år vore bruk for
fleire folk. For eksempel hadde sommarvikarar alltid fått halde fram
i fast arbeid om hausten om dei ville. Men denne hausten måtte dei
slutte. For fyrste gong måtte nokon gå av di det ikkje var bruk for
dei.
Skulle me godta
dette? Og om ikkje: Korleis kunne me hindre det?
Dei spurde oss
ikkje om lov. Dei orienterte oss berre om kva dei hadde tenkt å
gjere. Dei svarte på spørsmåla våre, truleg så ærleg dei kunne.
Når Wigstøl sa «halvparten», så trur eg han snakka sant. Ikkje
eingong han hadde vel drøymt om at det skulle vere mogleg å kome
ned i ein tredel av arbeidsplassane. Men der er verket no.
Forhistoria
Det kom brått på oss. Men for min del, hadde eg arbeidd midt oppe i
forhistoria sidan Larsen bestemte kor han ville sende meg. Historia
om Nikkelverket er berre ei av hundre eller tusen forteljingar om kva
som hende rundt 1975. Men eg trur ho er typisk nok til at det er tida
verd å gå djupare inn i henne. Ho er ei motvekt mot sprøyt.
På 1950-talet voks
kravet om at kanadiske råvarer skulle vidareforedlast i Canada, og i
1956 vart det vedteke eit pålegg frå regjeringa om at Falconbridge
skulle bygge raffineri i Canada. Dei fekk rett nok ein solid
tidsfrist. Men det vart gjort heilt klart dette ikkje ville bli
gløymt. Arbeidet med den nye fabrikken måtte setjast i gang.
Det ville vore
sjølvmord å bygge ein kopi av nikkelverket i Kristiansand.
Canadiske løner var det dobbelte av norske på den tida, og
straumprisen var den tredobbelte. Skulle dei flytte raffineriet,
måtte dei utvikle ein heilt ny raffineringsmetode.
Utviklingsarbeidet
starta i Toronto i 1955, med eit team av ingeniørar og konstruktørar
med dei beste papir, og dessutan topp moderne laboratorieutstyr. Men
dei hadde ikkje halde på lenge før spørsmåla melde seg om kva som
kunne gå og ikkje kunne gå i full skala. Dei trong råd frå
kollegaer med driftserfaring. Dei einaste i nærleiken var
konkurrentane i International Nickel Corporation, og det var både
forbode og fåfengt å spørje dei. Så ganske snart innsåg
konsernleiinga at ein ny prosess ikkje kunne utviklast i
laboratorium. Det måtte gjerast gjennom praktiske forsøk, av folk
med erfaring og handlag.
Slik vart det til
at nordmennene sjølve alt året etter fekk jobben med å utvikle den
fabrikken som skulle gjere dei arbeidslause.
Det vart ei lang og
svært interessant historie. Gjennom tolv år vart det bygd opp ei
forskingsgruppe og frå 1960 eit forsøksanlegg der 11
sivilingeniørar og 20 arbeidarar eksperimenterte med alle slag
kreative løysingar på umoglege problem. Trinn for trinn utvikla og
testa dei ut ein heilt ny prosess utan avbrenning av svovel (rosting)
og kraftkrevjande smelteomnar og elektrolysehallar.
Då det gjekk mot
konklusjonen – at prosessen ville vere mogleg å køyre i stor
skala – kom spørsmålet om styringa opp. Den nye prosessen var
rask. Den kunne byggast liten, og likevel levere stor tonnasje. Men
det ville stille svært høge krav til operatørane: Dei måtte vere
mange og disiplinerte – eller veldig raske.
I
Sentralinstituttet for industriforsking (UiO) og SINTEF hadde dei
hatt lyst til å kople ein elektronisk reknemaskin til komplisert
industriell prosess i nesten ti år. Men industrien hadde ikkje hatt
tru på dei verdsfjerne kybernetikarane. No fann dei kvarandre. I
1967 flytta endå to sivilingeniørar til Kristiansand for å
programmere den fyrste store prosessdatamaskinen i norsk industri –
«Nikkeline».
Men kven skulle
køyre denne avanserte prosessen? Reknemaskinen måtte bemannast med
folk som forstod og hadde fingerspitzgefühl både med reknemaskinen
og med alle dei små, men viktige detaljane i prosessen.
Sivilingeniørar,
sa dei som hadde greie på industri. Arbeidarar, sa dei som såg
eller i alle fall kjende på seg kva retning dei historiske vinddraga
bar. Dei siste argumenterte med at handlag var det viktigaste. Ein
elektronisk reknemaskin kunne nok vere både avansert og uvanleg. Men
spørsmålet var kva som skulle til for å bruke han:
Universitetspapir – eller driftserfaring?
Dragkampen vart og
ein del av dragkampen om kor fabrikken skulle byggast. Dei som hadde
utvikla prosessen, meinte han kunne køyrast med ei lita, sjølvstyrt
gruppe av høgt kompetente skiftarbeidarar. Dei som skulle ta
avgjerda, var sterkt i tvil om slike skiftarbeidarar kunne finnast.
«Me har dei
jo!» sa nordmennene. «Dei har jo vore med å på utvikling
og testkøyring frå starten!»
Dei som skulle
avgjere, såg reknestykka. I Kristiansand hadde dei ei kjerne av folk
som hadde bevist at ny teknologi og ny organisering av arbeidet var
mogleg. I Canada måtte dei lære alle opp frå ingenting, og dei
måtte i tillegg skape ein kultur som gjorde den nye organiseringa
mogleg. Det tok dei ikkje sjansen på. Mattelutingsanlegget kom i
drift som eit stort pilotanlegg i 1968.
Bygginga av den nye
canadiske fullskalafabrikken starta i 1973, i Becancour, Quebec. Men
same året kom oljekrisa, og brennstoffprisane etterpå tok knekken
på prosjektet året etter. Falconbridgeleiinga gjekk til regjeringa
og sa at dei hadde arbeidd i tolv år, brukt store summar og begynt å
bygge. Men dei såg at dei ikkje ville kome til å få det til.
Det var som faen,
sa regjeringa (eller noko slikt), og sidan har diskusjonen om å
flytte raffineringa til Canada vore daud.
Men i Kristiansand
hadde altså ein stor versjon av Mattelutingsanlegget vore i drift i
to år då eg kom inn porten fyrste gong i 1970. Og sumaren 1975
starta ombygginga av heile verket.
Der var tre ting
som var annleis på Mattelutingsanlegget: Datamaskina,
arbeidsorganiseringa og kunnskapsdelinga. «Nikkeline» var knytt til
eit sentralt kontrollrom der heile prosessen kunne fjernstyrast.
Arbeidarane der roterte på alle jobbar som var – frå det enklaste
til køyring av datamaskinen. Og «alle måtte kunne alt»– for
handlag med alt praktisk var føresetnaden for å kunne bruke
reknemaskinen, kunnskapane måtte delast, og ny kunnskap måtte
utviklast i fellesskap.
Den store sysselsetjingsnedgangen begynte med at alle
ferieavløysarane måtte gå i august 1975. Den største nedgangen på
nesten 400 mann var i 1982. Og sidan har det gått nedover til denne
dag. I det meste av den kraftkrevjande industrien i Noreg viste det
seg snart at det hadde vore liknande «forhistorier» på gang, og
der det ikkje hadde vore, starta dei brennkvikt den same hausten.
Men det var ikkje ei avindustrialisering som skaut fart. Det var eit
stort og viktig sprang i produktivitetsutviklinga. Effekten av ein
arbeidstime vart mangedobla.
Me stod midt oppe i store, historiske endringar. Det er lettare å
sjå dei no, ein generasjon seinare. Dei begynte i industrien, og så
forplanta dei seg til andre delar av samfunnet. Tre «ringar i
vatnet» er særleg interessante, synest eg, det er miljøkampane,
kvinnekampane og dei ideologiske rivingane.
Miljøkampane
Den 9. desember
1969 sette 35 arbeidarar på truckverkstaden i Svappavaara seg ned i
protest mot mot eit brev dei hadde fått dagen før. Gruveselskapet
LKAB hadde gått med på nokre krav om betre arbeidarvern. Men dei
tilsette fekk betale tiltaka sjølve, så difor vart løna sett ned.
Eit døgn etterpå
sat 4 800 mann i Svappavaara, Kiruna og Malmberget. Svensk LO
erklærte at Kirunastreiken var ulovleg. Norsk og dansk LO sa seg
samde, og var med og motarbeidde både streiken og
streikestøttearbeidet. Men over heile Skandinavia var sympatien på
gruvearbeidarane si side. Tanken om at folk får ordne opp sjølve,
slo rot. «Det gode» og «det rette» vart rive laus frå «det
lovlege».
Kirunastreiken
varte i to månader. Isolert sett vart ikkje resultata så store, men
den og ei rekke utblåsingar i industrien over heile Skandinavia i
åra etter, sette arbeidsmiljøet på dagsorden i skandinavisk
industri.
På Falconbridge
fekk me dei fyrste kreftrapportane. Bedriftslækjaren sjølv slo
alarm i 1972. Gamle doktor Høgetveit spurde ikkje arbeidsgivaren sin
om lov til slikt. Me tok til å sjå på støv og damp og gass og
gjørme på nye måtar, me kravde yrkeshygieniske målingar og tiltak
for betring, me barka i hop med leiinga på krav dei meinte var heilt
urimelege fordi det ville gjere drifta umogleg. Og heile tida låg
det i lufta: Hugs Kiruna! Me finn oss ikkje i kva som helst!
Om lag på same tid
tok presset til frå utsida. Folk hadde bilar no. Dei såg
lakkskadane når Gassrenseanlegget slo ut og den støvfylte
svoveldioksidet frå Rostomnane vart slept rett ut på pipa. I alle
år hadde slike sjokkutslepp gått i lungene på folk og teke livet
av skog og kratt rundt dei – men no gjekk det på bilane laus, og
der gjekk det ei grense!
Ettersom
biletjournalistikken slo gjennom om lag på same tid, fekk sinte folk
framfor daude tre og rykande piper ei veldig gjennomslagskraft. Det
gav i sin tur gode vekstvilkår for organisasjonar og
einskildpersonar som kravde slutt både på utsleppa og industriane
som hadde skulda – og for bygging av nye vasskraftanlegg til dei.
Mardølaaksjonen sumaren 1970 vart «miljøkampen sitt Kiruna»: Høgt
respekterte filosofar og idealistiske naturvener lét seg bere bort
av politiet på fyrste side i avisene, og folk flest sympatiserte med
arrestantane, ikkje lova sine menn.
Grovt sett reagerte
norsk industri på eitt av to vis: Sume ropte på meir politi, meir
makt, meir lojalitet. Medan dei som såg eller i alle fall kjende på
seg kva retning dei historiske vinddraga bar, sette i gang med å
skape ny teknologi.
I dag er dei fyrste
borte. Utanom dei sterke, historiske bileta har dei berre late etter
seg tome skal som no stort sett er kjøpesentra, luksusbustader eller
kunstnarkollektiv.
Dei andre har jamt over løyst problemet. Dei protesterte òg, dei
ytte motstand både i open debatt og i korridorar. Men på same tid
gjekk dei seriøst inn i problema, og snart såg dei at ny teknologi
for å løyse miljøproblem samsvarte med ny teknologi for å auke
produktivitet, forbetre eller variere kvalitet eller styrke omdøme
og leveringssikkerheit. Når kreftene verka i same retning, gjekk
miljøforbetringane svært fort både når det gjaldt internt
arbeidsmiljø og utslepp til vatn, luft og jord. Kreftene var
miljørørsla, myndigheitene, innovasjonsmiljøa – og etter kvart
også konkurransekreftene.
Kvinnekampane
Oppfatninga om at
kvinner stort sett var husmødrer fram til den nye kvinnerørsla
oppstod på 1970-talet, er ganske sær. Den er sikkert korrekt når
det gjeld kvinner i høgare samfunnslag. Men kvinner i
arbeidarklassen var ofte i arbeid, både gifte og ugifte. Store
industrigreiner sysselsette i all hovudsak kvinner, og i andre
greiner gjekk kvinner og menn om kvarandre. Det var lenge eit krav i
fagrørsla at ei arbeidarløn skulle vere høg nok til å fø ein
familie, slik at det ikkje skulle vere naudsynt for kvinnene å
arbeide. Men det lukkast ikkje i mange bransjar. Dei fleste familiane
måtte ha meir enn ei inntekt.
Typiske
kvinnearbeidsplassar var i tekstilindustrien, tobakksindustrien,
sardinfabrikkane og den gryande elektronikkindustrien. Det var stort
sett dei dårlegast betalte industriane, og det var dei hardaste i
den forstand at det var der arbeidet var mest manuelt. Biletet er frå
Norsk Skjortefabrikk i Bergen i 1934. Det er lett å sjå at lite der
hadde endra seg sidan dei førindustrielle manufakturane på
1700-talet.
To ting hende frå
midten av 1970-talet: Dei mest tilbakeliggande delane av industrien
forsvann svært fort til lågkostland. For sjølv om kvinnene tente
dårleg, tente italienske og seinare indiske eller burmesiske
arbeidarar endå dårlegare, og med utviklinga av den moderne
sjøfarten vart det snart meir lønsamt å importere frå den andre
sida av jorda enn å halde eigne fabrikkar i gang. Slik sett hadde
arbeidsgivarane rett når dei argumenterte med at «lønsnivået i
Noreg var blitt for høgt» .
Det vart aldri
nokon sus over kampen for å bevare kvinnearbeidsplassane. Den tida
det sto på, gjekk dei kvinnelege industriarbeidarane stort sett frå
nederlag til nederlag, frå den eine innskrenkinga og
oppseiingshistoria til den andre. Det store unntaket er kampen på
Våler Skurlag på Braskereidfoss, der tretten kvinner vart sagde opp
i april 1975. Grunngivinga var at omstilling var naudsynt, og at det
var mest solidarisk at kvinnene måtte gå. Menn var jo
familieforsørgjarar.
Der gjekk ei grense
i 1975. Dei tretten sa nei. Det vart ei mediesak, folk vart opprørte
landet over. Fleire tusen skreiv under og sende inn protestlister,
organisasjonar og lag vedtok støtteresolusjonar, det vart den nye
Kvinnefronten si hovudsak og ei rekke kjende personar uttalte seg til
støtte for dei oppsagde kvinnene. Til og med LO måtte tone flagg og
støtte kvinnene, sjølv om deira eiga fagforeining hadde støtta
oppseiingane med 105 mot 35 stemmer. Til sist gav Norske Skog etter,
og sidan har det ikkje vore mogleg å seie nokon opp her i landet med
den grunngivinga at ho er kvinne.
Men å seie opp
låglønsarbeidarar på grunn av for høge løner var mogleg. Det
kunne ha gjort kvinnene til husmødrer, om ikkje det hadde vore for
det andre særtrekket som vart stadig tydelegare ut over 70-talet:
Den store veksten i tenestenæringane.
I den avanserte
industrien auka produktiviteten dramatisk på grunn av det nye
teknologiske spranget. Men for at det skulle få effekt, måtte
tenestesektorane auke. Ein ting er alle dei sideaktivitetane som vart
«outsourca». Ein annan ting er at den aukande vareflaumen frå
industrien verda over gav grunnlaget for ei ny «industrialisering»
av handelsnæringane. Det kom mange nye jobbar i varehandel,
transport, hotell og restaurant, post og tele.
Dei nye krava til
industrien og menneska som skulle arbeide der, gav også viktige
premissar for korleis den offentlege tenesteytinga skulle
utvikle seg: Den obligatoriske skulen vart utvida frå sju til ni og
så til tolv år, med ein eksplosjon i etterspurnaden etter lærarar,
reingjeringsfolk, kontorassistentar og vaktmeistrar som resultat.
Dei nye krava til arbeidsmiljø og folkehelse gav grunnlag for ein
eksplosiv auke i etterspurnaden etter helsepersonell, som også er
offentleg tenesteyting i Noreg.
Alle desse
tendensane forsterka kvarandre. Det var slutt på vareknappheita. Dei
siste rasjoneringskorta vart lagde på loftet i 1962, dei siste
ventelistene forsvann på 70-talet. Hadde du pengar, kunne du få.
Det gjaldt ikkje berre elektrisk komfyr og kjøleskap, det gjaldt
vaskemaskinar og støvsugarar, fjernsyn og miksmasterar,
platespelarar og framfor noko anna: Bil. Så alle ville ha arbeid.
Det var ikkje føda det handla om, det var alt det som gjorde moderne
lukke mogleg, det som vert kalla velstand. Så sysselsetjinga gjekk
ikkje ned mellom kvinnene, den gjekk opp.
Dei ungjentene som
fløymde inn i arbeidslivet frå slutten av sekstitalet hadde gått i
dei same klassane som jamaldrande gutar. Dei var vande med å bli
behandla likt, og dei var vel og vande med at jenter stort sett er
flinkare enn gutar, i alle fall i oppvekståra – og i alle fall i
slikt som skulane prioriterer. Det vart fort kollisjonar når dei
møtte haldningar som i Norske Skog på Våler. Og det gav i sin tur
eit veldig grunnlag for oppslutning då Kvinnefronten vart danna i
1972.
Retten til arbeid,
retten til dagheimsplass, retten til sjølv å bestemme over eigen
kropp, retten til eige namn – retten til same løn som menn dei
arbeidde saman med. Det var innhaldet i dei kvinnekrava som fekk så
mykje å seie rundt og etter 1975.
Men endå meir å
seie hadde den sterke auken av arbeidsstyrken. For sjølv om dei
fleste jobbane som kvinnene gjekk inn i vart statistikkførte som
«tenestenæringar», så gjekk dei inn i dei industrielle prosessane
på nye måtar. Samfunnet vart ikkje «avindustrialisert» frå 1975
og utover – det vart gjennomindustrialisert.
Ideologiane
Etter mi erfaring
er folk sine tankar meir farga av livet dei lever, enn livet er farga
av tankane. Difor trur eg og at ideologiske straumdrag er rettare å
forstå som refleksjonar av endringar i teknologi, økonomi og
makttilhøve enn motsett. Eg veit jo at tankar nokre gonger kan endre
verda, men hovudregelen trur eg altså går den andre vegen: Fyrst
kjem naturen, produksjonen og makta – så kjem ideologien.
Mitt minnebilete av
ideologiske straumdrag rundt 1975 stadfestar denne erfaringa. Eg
hugsar fyrst og fremst desse tre:
- Rundt meg tenkte dei aller fleste
som før. Dei hadde ei kjensle av plikt mot Gud og øvrigheit, dei
meinte at ein måtte avfinne seg med sin plass på jorda og at
endringar ville skape uorden og sand i maskineriet. Det var viktig å
krevje sin rett. Men det skulle gjerast i kø, ikkje i tog. Det var
«den tause majoritet». Namnet fekk dei i president Nixon sin tale
i november 1969, då han appellerte til alle som ikkje
demonstrerte mot Vietnamkrigen.
- Andre meinte at alt måtte endrast,
at autoritetstru var å gjere seg medskuldig i krig og
undertrykking, og at opprør var ei moralsk plikt. Gud var død –
eller i alle fall heilt annleis enn me hadde lært. Han var godlynt
og raus og hadde sans både for kvinner, vin og song. Ei ny tid var
i emning, og alt var politikk. Det var «sekstiåttarane». Eg var
sjølv ein av dei. Kva tid me fekk dette namnet klistra til oss, kan
eg ikkje hugse. Det er ikkje sikkert det var før på 80-talet, då
det vart tydeleg at det var nye tider i emning og at det for
ein periode vart populært å smykke seg med ei «radikal fortid».
- Det tredje ideologiske straumdraget
vart det viktigaste, enten ein måler det i gjennomslag eller
oppslutning. Det gjorde «retten til å velje» til det gode sitt
hovudprinsipp og alle forsøk på styring eller kollektive løysingar
til vondskapen si kjerne. Den fremste ideologen heitte Milton
Friedman, og politikken han tilrådde vart sett ut i livet fyrst av
militærjuntaen i Chile (1973), så av Margaret Thatcher i
Storbritannia (1979) og så av Ronald Reagan i USA (1980). I Noreg
vart Fremskrittspartiet den mest entusiastiske tilhengaren frå
stiftinga i 1973 («Anders Langes Parti til sterk nedsettelse av
skatter, avgifter og offentlige inngrep»).
Endringstider er
også ideologiske brytingstider. Det er ikkje gitt at dei som står
midt oppe i striden forstår kva det handlar om. Kjem dei ut av
striden med såre tær, er det ikkje visst at dei forstår stort
etter tjue eller førti år heller. Eg meiner at det no snart er på
tide å diskutere dei ideologiske brytingane i åra mellom Paris 68
og Muren sitt fall utan å snevre tematikken inn til kven som hadde
«rett».
Katastrofen i 1989
At Berlinmuren fall
var den største og mest progressive hendinga i Europa etter 1945.
Det var starten på slutten for Sovjetunionen, og det var også
progressivt, for alt lenge før kollapsen var det tydeleg at
Sovjetunionen ikkje stod for noko nytt i historia. Kolossen var eit
byråkratisk einevaldsstyre som pynta seg med raude faner i staden
for føydale skjold og gullsnorer.
Det katastrofale
var at heile Europa si venstreside slo blikket ned og heldt kjeft då
høgrefolk av alle slag og kategoriar jubla i kor: «Der døydde
sosialismen!»
Den amerikanske
økonomen og statsvitaren Francis Fukuyama publiserte essayet «The
end of history?» (Tidsskriftet The National Interest, Washington DC
1989) der han resonnerte seg fram til at menneskeslekta si
historiske utvikling var ferdig. Liberalismen stod att som det
menneskelege styresettet si endelege form. Essayet fekk svært stor
innverknad, det vart utvida til ei bok i 1992 og sette sterkt preg på
den nykonservative bylgja i USA og resten av Vesten på 1990-talet.
Erik S. Reinert karakteriserer tida som fylgde, slik:
«Under den
kalde krigen hadde det bygd seg opp to utopiar. I den eine var
marknaden problemet og staten løysinga. I den andre var det staten
som var problemet medan marknaden var løysinga. Då Muren fall, vart
det hevda at sidan planøkonomien hadde tapt, måtte den andre
utopien ha hatt rett. Slutninga var i og for seg heilt ulogisk.»
I tidsskriftet The
New Yorker vart fenomenet kalla «triumfalismen». Reinert dreg fram
utviklinga innanfor økonomifaget som eit av dei viktigaste trekka
ved utviklinga:
«Økonomifaget
vart altfor abstrakt. Dei konkrete drivkreftene i kapitalismen –
entreprenørskap, teknologi og ein aktiv stat – vart bytte ut med
det ulne omgrepet 'kapital'. Og den måtte vere fri, slik at
marknaden kunne skape 'spontan orden'.»
Einsrettinga av den
økonomiske tenkinga og fråværet av kritisk debatt fekk
katastrofale fylgjer, særleg i Aust-Europa og Afrika. Der gjekk det
føre seg ei reell av-industrialisering, dels som fylgje av at
«privatisering» vart sedd på som nærast ein trylleformel, og dels
som fylgje av at det i praksis vart sett forbod mot å verne
oppbygging av eigen industri gjennom «proteksjonistiske tiltak».
«Dei einaste
som fekk til ei industriell utvikling, var dei landa som trassa
Verdsbanken, slik som Kina og India», seier Reinert.
Men etter
kvart nådde fylgjene av nyliberalismen også fram til Vest-Europa.
Arbeidsløysa og det dramatisk låge lønsnivået i aust smitta
vestover, og når spiralen fyrst hadde begynt å snurre, gjekk det
fortare og fortare fram mot finanskrisa i 2008:
«Det skapte ein
svært farleg mekanisme: Fallande realløner, fallande sysselsetjing
og fallande etterspurnad forsterka kvarandre, og fekk fylgje av raskt
aukande mengder av misleghaldne lån. For meg ser det ut til at
nyliberalistiske kapitalistar i Europa – nokså uforklarleg –
har erklært krig mot sine eigne kundar: Dei vil ha etterspurnaden
ned!»
Så langt Erik
Reinert. Men kvifor vart det så lite diskusjon om dette? Kvifor tok
ikkje ein gong venstresida til motmæle?
Det er ein stor
diskusjon. Her skal eg berre minne om nokre poeng:
I sosialdemokratiet
vart formelen «New Labour» ei fornying som mange oppfatta som ei
etterlikning av dei mest vellukka liberalistiske og høgrepopulistiske
synspunkta.
Venstresosialdemokratiet
vart usynleg i andre delar av industripolitikken enn det som hadde
med miljø å gjere, og markerte seg elles fyrst og fremst i moralske
spørsmål og saker som hadde med barnehagar og skule å gjere.
Kommunistane gjekk
i frø. Dei som hadde identifisert seg med Sovjet, gjekk under i
sorg, medan marxist-leninistane la ned partiet og gjekk over til å
konkurrere med SV om misnøgde veljarar som såg etter von over
venstre skulder.
Det er på tide å
løfte blikket att og opne kjeften. Eg trur at det viktigaste å
studere og diskutere er utviklinga av samfunnet sin basis,
økonomien sitt fundament, industrien. Han utviklar seg
sprangvis. Det er ikkje tankar eller ideologiar som driv eller styrer
utviklinga, det er teknologi. Men den som bryr seg med tankar,
idear eller politikk, må interessere seg for kor nye vind- og
straumdrag kjem ifrå og korleis dei kan nyttast. Politikk er som å
sigle: Den som ikkje forstår dei store kreftene, vert liggande i
fjøresteinane og gnure.
Til Kapitel 3
